Halfedelstenen
Kleuren troef

We sluiten onze reeks over gekleurde kostbare stenen af met de zogenaamde halfedelstenen, die in waarde volgen op de edelstenen. Steeds meer juwelenontwerpers maken er nu gebruik van, zelfs voor juwelen van het topsegment. Onze gids is opnieuw Moïse Mann, stichter van het Belgische juwelenmerk Manalys en eigenaar van de prestigieuze juwelierszaak Holemans.

TEKST: CHRISTOPHE DOSOGNE

Net als edelstenen worden ook de halfedelstenen ingedeeld volgens meerdere criteria. Soms zijn dat gewoon dezelfde als bij de edelstenen. De meeste halfedelstenen geboren uit de schoot van moeder aarde bestaan uit monokristallen. Net als bij de edelstenen wordt hun bestendigheid bepaald door drie eigenschappen: de hardheid, de taaiheid en de ongevoeligheid voor chemische stoffen. Hun relatieve hardheid wordt bepaald door de schaal van Mohs. De Weense mineraloog Friedrich Mohs stelde die schaal op in 1812. Aan tien standaardmineralen zijn waarden van 1 tot 10 toegekend. De hoogste waarde (10) wordt toegekend aan diamant. De edelstenen hebben een hardheid van 7,5 (smaragd) tot 9 (robijn, saffier). Bij halfedelstenen gaat dat van 5 (opaal) tot 8 (spinel).

Verlovingsringen

De hardheid is van cruciaal belang in de juwelierskunst bij verlovingsringen die men, per definitie, elke dag draagt, al is het zo dat gekleurde (half)edelstenen minder indruk maken op de gemiddelde koper dan diamanten. Moïse Mann: “Aangezien halfedelstenen doorgaans brozer zijn, houdt dit vanzelfsprekend een groter risico in, zowel voor de koper als voor de verkoper.” In tegenstelling tot edelstenen haalt een juwelier zijn halfedelstenen niet rechtstreeks bij een mijn, maar werkt hij met tussenpersonen, in Sri Lanka, Italië, India of Afghanistan. Moïse Mann: “Er zijn te veel landen waar je halfedelstenen vindt. Het is een heel ander beroep, waarbij je grote hoeveelheden moet aankopen. Ik ben geen verzamelaar en als ik stenen aankoop, dan is dat altijd om er een juweel mee te creëren dat snel verkocht kan worden.” Het onderscheid tussen edelstenen en halfedelstenen werd al gemaakt in het oude Griekenland. Zoals we reeds zagen, onderscheiden edelstenen zich door hun zeldzaamheid, hun kwaliteit en de pracht van hun zuivere, altijd transparante kleuren. Halfedelstenen zijn alle andere, eveneens transparante stenen die worden gebruikt door juweliers. Deze indeling was lange tijd variabel. Sommige mineralen werden vroeger beschouwd als edelstenen, maar na de ontdekking van grote vindplaatsen, werden ze ingedeeld bij de halfedelstenen. De amethist, een violetkleurige variëteit van kwarts, die volgens de legende dronkenschap voorkomt, werd vroeger beschouwd als een ‘kardinale’ steen, een categorie van zeldzame en kostbare stenen die traditioneel werden gedragen door koningen en geestelijken. Na de ontdekking van grote vindplaatsen in Zuid-Amerika in de 19e eeuw werd de amethist echter gedegradeerd tot halfedelsteen. Dat ze ‘half’ worden genoemd betekent geenszins dat ze minder fraai zijn dan edelstenen. In Frankrijk werd in 2002 zelfs een decreet goedgekeurd waardoor het gebruik van de termen ‘semi-précieux’ en ‘semi-fines’ werd verboden, aangezien die te zeer een maar half zo mooie steen suggereerden.

Vooroordelen

Sommige halfedelstenen zijn evenwel nog zeldzamer en bijgevolg duurder dan edelstenen. Moïse Mann bevestigt dit: “Het gebruik van halfedelstenen in de juwelierskunst hangt vaak af van hun kleur en voorkomen op een juweel. Sommige stenen zijn door hun zeldzaamheid peperduur. Zo zijn rode spinellen, de mooiste, duurder dan saffieren. Voor een roze toermalijn van 20 karaat betaal je bij een groothandel zo’n € 70.000. Het is dan ook niet eenvoudig om een juweel waarin zo’n dure steen is verwerkt, verkocht te krijgen. Bij Manalys kopen we ze zelden, enkel in uitzonderlijke gevallen. Doorgaans betalen we zo’n 1.000 euro per karaat voor een halfedelsteen, al heb ik al eens 35.000 euro neergeteld voor een tanzaniet van 75 karaat. Over halfedelstenen bestonden lange tijd vooroordelen. De laatste twintig jaar is hun prijs enorm gestegen. In de komende tien jaar zal die nog verder stijgen.” Het is dankzij de avant-gardisten van de 20e eeuw dat we nu een andere kijk op halfedelstenen hebben. We vinden ze nu gewoon mooi om wat ze zijn. Ze worden gewaardeerd om hun visuele kwaliteiten en geometrische vormen. Zo waren de kubisten, de Bauhaus-adepten en de surrealisten geboeid door de vorm van ruwe kristallen. Doordat de grenzen tussen de genres vervaagden, vulden al die verschillende opvattingen elkaar aan. Sinds enkele decennia heeft men dus een andere kijk op de plastische mogelijkheden van mineralen, onder meer in de juweliersbranche. Bewerkte gekleurde halfedelstenen, vooral wanneer er twee of meer met elkaar worden gecombineerd, creëren een verrassend modern effect. Moïse Mann heeft een zwak voor de aquamarijn, de maansteen, de peridot, de spinel, de alexandriet en vooral de opaal, die hij uit Australië haalt: “Voor mij is dat als het palet van een schilder, waarmee je prachtige dingen kunt creëren.”

Beschermende stenen

In de Verenigde Staten zijn klanten zeer geïnteresseerd in de symboliek van stenen. Ook in Europa is er een groeiende belangstelling voor gekleurde stenen en de energie die ze uitstralen. Al vroeg in de geschiedenis werden (half)edelstenen gebruikt als talisman. Sommigen dichten ze helende en zelfs magische eigenschappen toe. In het Oude Testament is sprake van twaalf edelstenen aangebracht op het borstschild van Aaron, de eerste hogepriester van Israël: één steen als symbool voor elke stam en elke maand van het jaar. In India heb je de ‘navaratna’, een combinatie van negen kostbare stenen (onder meer de katoog en de hessoniet) die symbool staan voor de negen planeten en die de drager geluk brengen en beschermen tegen gevaar en ziekte. In 1560 ontstond in Duitsland de traditie om een steen te associëren met de geboorte van een kind, in de vorm van een hanger of een ring. Met uitzondering van maanstenen, “besteld om een geboortejaar te vieren”, krijgt Moïse Mann zelden dat soort bestellingen met een grote symbolische waarde.

Betoverend kleurenspel

Halfedelstenen zijn vooral gewild door de magie van hun kleuren, vaak veel verrassender en boeiender dan die van edelstenen. Alexandriet werd in 1830 ontdekt in het Oeralgebergte, in Rusland. De steen is genoemd naar de toenmalige tsarevitsj (kroonprins) en toekomstige tsaar Alexander II. Het gaat om een variëteit van de chrysoberil waarvan de kleur verandert met het licht: groenachtig overdag en roodachtig in het licht van een gloeilamp. Granaat is de naam van een groep edelstenen waartoe de almandien, de pyroop, de demantoid, de tsavoriet en de spessartien behoren. De kleuren van de granaat variëren van rood tot blauw en van geel tot groen. De populairste kleuren zijn evenwel oranjerood en groen. De rode granaat, ook wel antrax genoemd, werd al beschreven door Plinius. Hij werd vaak gedragen in de oudheid. De opaal is een van de oudste door de mens gebruikte halfedelstenen. De steen is befaamd om zijn opvallende ‘kleurenspel’, een optisch fenomeen dat zich voordoet wanneer het licht doordringt in de steen, gebogen wordt door de interne structuur ervan en er weer uitkomt als een flikkering van spectrale kleuren. Door die heel bijzondere eigenschap van opaal krijg je in één keer de kleuren van alle edelstenen te zien. De opaal werd lange tijd geassocieerd met geluk en bovennatuurlijke krachten. Opalen zijn tegenwoordig nogal zeldzaam. De peridot (ook chrysoliet genoemd) is een geelgroene, doorzichtige soort olivien. In het oude Egypte zou hij ’s nachts zijn gedolven, omdat je hem overdag niet kon zien. In het oude Rome noemde men de steen ‘smaragd van de avond’, omdat zijn kleuren niet donkerder werden wanneer de zon onderging. Moïse Mann is dol op die stenen, die hij uit Afghanistan of Birma (Myanmar) haalt. Hij noemt ze zeer schappelijk geprijsd, rekening houdend met hun vaak indrukwekkende grootte.

Spinel en geen robijn

De spinel is een van de oudst bekende halfedelstenen, die verschillende kleuren kan vertonen, van geel en groen tot blauw, rood, roze en kleurloos. De meest prestigieuze kleur is rood. In de oudheid werd de steen vaak verward met de robijn. Die verwarring was te wijten aan een misverstand tussen het Westen, waar de robijn werd beschouwd als de kostbaarste rode steen, en het Oosten, waar men meende dat dit de spinel was. De tanzaniet, een blauwe variëteit van zoïsiet, dankt zijn naam aan het Afrikaanse land Tanzania, waar hij voor het eerst werd aangetroffen, aan het einde van de jaren 1960. De steen is zeer gewild door zijn levendige blauw-paarse kleur, vaak vrij van inclusies. Men maakt er grote geslepen stenen van. Bijzonder is ook de toermalijn, die pas in de 19e eeuw werd erkend als volwaardig mineraal. Hij komt voor in een waaier van kleuren en is dan ook een dankbaar materiaal voor creatieve juweliers. De zeer zeldzame Paraiba-variëteit van de toermalijn stamt uit Brazilië. Die heeft een buitengewoon fraaie blauw-groene kleur en is vaak stukken duurder dan een smaragd. Het is echter uitkijken, want net als bij veel andere (half)edelstenen kan de kleur ervan artificieel worden veranderd om hem nog mooier te laten lijken.

Ontdek de andere artikels uit het winternummer hier of mis geen enkel nummer en abonneer je nu!