Hij was een van de beroemdste schilders van Napels, waar hij vier decennia lang succes oogstte en prestigieuze opdrachten kreeg. José de Ribera nam de vernieuwingen van Caravaggio, het clair-obscur en het naturalisme, over en combineerde die met zijn eigen aspiraties, in een voortdurend vernieuwd oeuvre, dat zowel radicaal als overvloedig was. In Petit Palais is de komende maanden een overzichtstentoonstelling te zien.
De Dronken Silenus, geschilderd voor Gaspar Roomer, een koopman van Vlaamse afkomst, is een zeldzaam werk van José de Ribera (1591-1652). Mythologische thema’s boeiden Ribera nauwelijks, maar dit schilderij toont de veelzijdigheid van zijn artistieke talent. Het opvallende ruwe naturalisme komt bijvoorbeeld duidelijk naar voren in het zware, slappe lichaam van Silenus, scherp verlicht tegen een donkere achtergrond. De compositie richt zich vooral op de interactie tussen de hoofdfiguren. Silenus kijkt verwachtingsvol naar een oude faun die zich geconcentreerd over zijn taak als schenker buigt. Aan de rechterkant staart een intrigerende Pan Silenus indringend aan terwijl hij een krans van druivenbladeren op zijn hoofd plaatst. Achter Pan zien we twee gezichten in profiel, waaronder een apollinische bacchant. Links van Silenus wijst een jonge faun lachend naar de toeschouwer, terwijl achter hem een balkende ezel opduikt. De poses en blikken in deze enscenering onthullen een breed scala aan emoties. Ribera’s gebruik van naturalisme en sterke licht- en schaduwcontrasten toont zijn bewondering voor Caravaggio, hoewel Ribera hier de meester overtreft door een klassieke compositie te combineren met de spontane expressie van zijn figuren. Symbolische details, zoals de schelp en de schildpad als attributen van Silenus en de slang die het papier met Ribera’s handtekening verscheurt, voegen een extra laag van complexiteit toe. De slang symboliseert afgunst.
Silenus zelf is een paradox: zijn belachelijke uiterlijk staat in schril contrast met zijn diepe wijsheid en prachtige zang, die jaloezie opwekken. Hoewel Ribera voornamelijk religieuze en alledaagse onderwerpen schilderde, zoals heiligen en profeten, gaf hij aan zijn werken altijd een persoonlijke, spirituele interpretatie.
VAN XATIVA NAAR ROME
De roeping en de vroege opleiding van José de Ribera blijven een mysterie. Hoewel zijn geboorteplaats, in een bescheiden milieu in Xàtiva, in Spanje, bekend is, weten we niet waar hij zijn eerste stappen in de schilderkunst zette. En de tien jaar die hij in Rome doorbracht, waar hij op vijftienjarige leeftijd naartoe verhuisde, bleven lange tijd in duisternis gehuld.
