Dienbladen zijn een alledaags gebruiksvoorwerp. Niets bijzonders aan, op het eerste gezicht. Maar er bestaan wel degelijk verschillen in de diverse exemplaren, niet alleen in de decoratie maar ook qua constructie. Wat is er zo bijzonder aan dienbladen afkomstig uit de Zaanstreek?
Houten dienbladen. Ze zijn al vele eeuwen populair. Aan de constructie en de beschildering is de herkomst vaak gemakkelijk te herkennen. Op de Waddeneilanden bijvoorbeeld en met name op Ameland is zo’n blad uit één stuk hout gemaakt, inclusief een opstaand randje. Vaak zijn ze beschilderd met een Bijbels tafereel. Nadeel is dat ze vaak kromtrekken en zelfs barsten komen in dit soort bladen regelmatig voor. Dat is goed te zien op het dienblad waarop de strijd tussen de tijd en de eeuwigheid allegorisch is weergegeven. Het is gebarsten en de twee helften zijn aan de achterkant weer met zwaluwstaarten aan elkaar vastgezet.
Het euvel van barsten is zelden het geval bij houten dienbladen afkomstig uit de Zaanstreek. Deze zijn totaal anders van vorm en constructie. Zaanse bladen zijn kuipvormig. En ze zijn ook daadwerkelijk ‘gekuipt’: dat wil zeggen dat ze net als bij een bierton bestaan uit duigen die bijeengehouden worden met banden die vroeger bestonden uit wilgentenen maar later uit ijzer. Bij de dienbladen werden altijd wilgentenen gebruikt. Deze bladen zijn vrijwel altijd beschilderd. Soms in één kleur, maar vaak in meerdere kleuren, rood en groen bijvoorbeeld.
HELD VAN HET NOORDEN
Een enkele maal is er een voorstelling geschilderd op een Zaans blad. Het bij dit verhaal afgebeelde dienblad is daarvan een goed voorbeeld. In Zaandam, dat van oudsher zeer welvarend was, werd veel geld verdiend met de walvisvangst. Dat de overwintering van Willem Barentsz op Nova Zembla daar zeer tot de verbeelding sprak, hoeft ons dan ook niet te verbazen. De van Terschelling afkomstige Willem Barentsz (ca 1550-1597) strandde in 1596 op Nova Zembla en overleefde dat onder barre omstandigheden. Op het Zaanse dienblad hierbij getoond is rechtst e zien hoe een man door een ijsbeer wordt aangevallen en duidelijk op het punt staat te bezwijken, terwijl zijn makkers pogen de beer te verjagen. Een sloep met nog meer Hollanders is ernaast te zien. Dat het Hollanders zijn blijkt uit de driekleur die wappert op het schip aan de horizon. Verder zijn meer naar links een walvis en de driehoekige vin van een haai afgebeeld. Het tafereel geeft een moment weer voor dat de vorst in alle hevigheid opstak, waardoor het geheel muurvast kwam te zitten in het ijs.
